KARRIGIA, SHKALLA DHE NJË SIMBOLIKË TJETËR

— nga HERBERT PUNDIK*)

Jeruzalemi është një qytet i tmerrshëm. Herbert Pundik shfaqet në debatet e konferencës kulturore të ‘Politiken’ “Fjalë në Veri”, me këtë spekullim ndaj qytetit, që ngacmon të keqen më të madhe tek njerëzit.

Jeruzalemi është një qytet i harruar nga Zoti. Është një qytet që ha banorët e tij, thith boshësinë e njerëzve ndaj respektit të mendimit të kundërt, të mëshirës e tolerancës, dhe pastaj i përshtyn kockat e thata për gëzimin e arkeologëve.

Jeruzalemi ndodhet vetëm 800 metër mbi nivelin e detit, në kufirin mes shkretëtirës së verdhë dhe bregdetit të gjelbërt. Rrjedhja ndarëse e ujit kalon përkundërt nëpër qytet. Nga njëra anë rrjedh uji i shiut të çmueshëm drejt asgjësimit në Detin e Vdekur, fundi i lumit Jordan. Ndërsa ana tjetër rrjedh jetëdhënëse drejt rrafshultës përgjatë Detit Mesdhe. Ndarja e ujit është shprehje e mendimit të dyzuar në këtë qytet të shenjtë. Vdekje dhe jetë. Këtu kthehet dashuria për vendet e shenjta në urrejtje për ata që mendojnë ndryshe, sepse ky besim i dashur është aq i fortë, saqë nuk lë vend për të tjerët.

Në shekullin e 9-të myslimanët murosën portën e artë në murin rreth Jeruzalemit. Ishte profetizuar që Mesia do të hynte në qytet përmes kësaj porte dhe myslimanët, që kishin marrë qytetin në shekullin e 7-të, donin ta pengonin një gjë të tillë. Në shek. 11-të qyteti u mor nga kryqëzuesit megjithëse ai u mbrojt nga myslimanët dhe banorët çifutë. Të dyja palët kishin arsye të frikësoheshin nga të krishterët. Një nga kryqëzuesit shkruan me entuziazëm në një raport lidhur me “pamjen e mrekullueshme, që mund të vërehej”: “Disa nga luftëtarët tanë… prenë kokat e armiqve. Disa të tjerë i gjuajtën me shigjeta, kështu që ata ranë poshtë nga kullat. Të tjerët torturuan armiqtë për një kohë të gjatë dhe i hodhën ata në zjarr. Njerëzve dhe kuajve u duhej të gjenin rrugën përmes të vdekurve. Por këto ishin vogëlsi në krahasim me atë që ndodhi në tempullin e Solomonit… Nëse unë dua tregoj të vërtetën, atëherë më duhet të kapërcej aftësinë perceptuese tuajën. Kështu që le të mjaftohemi duke thënë se këtu luftëtarët kalëronin në gjak, i cili arrinte deri në gju.” Dhe pas plotësimit të misionit, luftëtarët të prirë nga priftërinjtë u drejtuan për tek kisha e Varreve të Shenjta, ku të gjithë iu lutën Zotit.

Në kohën tonë beteja vazhdon për qytetin e shenjtë me më pak gjakderdhje, por me të njëjtin entuziazëm. Kristianët koptikë egjiptianë kanë nxjerrë të krishterët etiopianë jashtë Kishës së Varrit, në kulmin e së cilës, ata bëjnë një jetë mizere. Nuk ka më vend për secilin në shtëpinë e Zotit. Në ata 20 vjet, kur Jeruzalemi ishte pushtuar nga jordanët, ata e mohuan hyrjen e çifutëve për në vendin e shenjtë, Murin e Qarjes. Dhe sot, kur Jeruzalemi është i kontrolluar nga Izraeli, çifutët përpiqen të vështirësojnë jetën e myslimanëve dhe kristianëve arabë, duke mohuar lejet e ndërtimit dhe duke vjedhur të drejtën e tyre të banimit me truke të shumëllojshme burrokratike.

Legjenda e vjetër çifute për krijimin e botës ka një aktualitet të përjetshëm. Ajo na tregon se Zoti ynë e ndau Jeruazalemin me nëntë të dhjetat e bukurisë së Jordanisë, në të njëjtën kohë qyteti mori edhe nëntë pjesë të fatkeqësisë që Zoti ynë kishte disponuar. Asnjë qytet në glob s’është i ngarkuar me kaq ndjenja, pritshmëri, shpresa për shpëtim dhe besim tek pushteti i lutjeve sa ky qytet, që deri 100 vjet më parë ishte një qytet i vogël provincial, i varfër dhe i rënduar në perandorinë osmane.

Ai zinte një vend modest në hartë, ndërthurur nga malet Jude, pas mureve turke, portat e të cilëve mbylleshin pas perëndimit të diellit. Por ai shkëlqente në fantazinë e besimit, me kulla, kupola dhe dritat qiellore. Çifutët dhe të krishterët mendojnë së bashku, se lutjet në qytetin e shenjtë posedojnë një fuqi të veçantë penetrimi. Sipas legjendave myslimane, një lutje në Jeruzalem peshon sa dhjetë lutje në ndonjë vend tjetër, përveç Mekës dhe Medinës. Dhe në bazë të legjendave çifute, sferat që rrethojnë tokën janë të pajisura me një hapje në Jeruzalem, në mënyrë që lutjet të mbarten direkt në portën e qiellit.

Është banale të tregosh lartësinë mbi nivelin e detit të Jeruzalemit. Të vlerësosh nga salmet dhe legjendat, qyteti i afrohet më tepër qiellit se detit. Profesori në teologji Henrik Scharling, që shkrojti ‘Banim i nevojshën, shtëpia e priftit’, i ka përshkruar ndjenjat e tij në ngjitjen për në Jeruzalem në ‘Një pelegrinazh’: “Ishte mes maleve Jude, mes të cilëve ne gjindemi… Formacionet s’janë aq fisnike dhe të bukura sa në Greqi. Nuk kanë atë qartësi, rrethina të mprehta që formojnë masive të rënda njëformëshe… Toka e shkretë dhe e papunuar pasqyron një gjendje shpirtërore të rëndë dhe plot seriozitet. Greqia me linjat e bukura e dëshirëplotë të maleve… ngjall poezi dhe kurajo e gëzim jete, ndjehet se këtu jeta ka qenë një lojë e bukur e festive – viset shkëmbore të Judes i ngjallin trurit seriozitet dhe prapamendim, këtu jeta s’ka qenë lojë dhe kënaqësi, por një betejë serioze për të fituar jetën e përjetshme.”

Jeruzalemi është një zeriozitet i thellë. Qyteti është kaq i kuptimshëm, saqë pushon si një barrë në trurin e njerëzve. Në këtë qytet nuk ecet, në këtë qytet migrohet në gjurmët e të tjerëve, mbretërve, profetëve, pushtuesve dhe martirëve. Nga kollona në kollonë, nga viti në vit. Këtu luajtën tavllë legjionet romake, ndërkohë që prisnin një mesia të ri të kryqëzohej. Vijat e fushës së tavllës mund të shihen në formacionin shkëmbor të Via Dolorosa. Këtu është edhe guri bazë, në të cilin e gjithë bota pushon, këtu ka një kapitull prej kohës romake dhe pikërisht këtu kryqëzuesit mbajtën frerët e kuajve të tyre.

– Nuk ndodhet, siç e përshkroi edhe Scharling, vend për tallje apo kënaqësi. Jo, për aq kohë sa gurët flasin më fuqishëm për njerëzit, sesa njerëzit për njëri-tjetrin.

Poeti izraelit Amichai i ka përshkruar marrëdhëniet tragjike në mes gurit dhe njeriut në një pjesë prozaike, që ka të bëjë me një grup turistësh, të cilët ndjekin një ciceron përmes qytetit të vjetër të Jeruzalemit. Ata ndalojnë pranë një shkalle dhe ciceroni bën me shenjë për tek një burrë me koshin me fruta e perime, që ndodhet në majë të shkallës. “Shikoni, thotë ciceroni, në të djathtë të burrit me kosh, ndodhet një kollonë.” Dhe kështu ai tregon një histori të gjatë për kollonën.

Nuk do të ketë paqe dhe tolerancë ndërmjet njerëzve në Jeruzalem, thotë poeti, deri atë ditë kur një grup turistësh, të drejtuar nga një ciceron, të ndalojnë pranë një shkalle dhe ciceroni të sqarojë: “Shihni atë kollonë. Në të majtë të saj ndodhet një burrë me një kosh me fruta e perime.” Dhe kështu ciceroni të spjegojë për burrin dhe jetën e tij. Jeruzalemi prodhon legjenda, jo anektoda. Të tregosh barcaleta rreth Jeruzalemit është blasfemi, e njëjta gjë ndodh edhe me Jeruzalemin perëndimor të çifutëve, që s’ka lidhje me testamentin e vjetër apo të ri, pasi që është vetëm pak më i vjetër se 100 vjet.

E shenjta nuk njeh kufinj gjeografikë. Ajo është ajo që është. Para luftës gjashtë ditore më 1967, Jeruzalemi ishte një qytet i prapambetur me rreth gjashtë kilometër katrorë sipërfaqe. Mbreti i Jordanisë, Husein e pengoi zhvillimin e qytetit, nga frika se do të mund të konkurronte kryeqytetin e tij, Aman. Kur izraelitët pushtuan Gjërësirën Perëndimore, aneksuan Jeruzalemin dhe e zgjeruan sipërfaqen e komunës dhjetë herë, në 60 kilometra katrorë dhe e quajtën të gjithin të shenjtë. Fshatra arabë, lartësi gurore dhe kullota bari u përfshinë me një vendim qeveritar në qytetin e shenjtë, për t’i shërbyer një qëllimi, fortifikimit të kontrollit izraelit mbi qytetin, një herë e përgjithmonë. Sipërfaqja rrethuese e qytetit të shenjtë u ngrit nëpërmjet një mrekullie moderne në një status shenjtëror, për të cilin 94% e popullsisë çifute të Izraelit deklarojnë se nuk do e japin, pasi është trashëgimia e baballarëve, gjë që nuk shitet.

Një prognozë opinionesh vërteton se miti rreth Jeruzalemit është një realitet politik, që është më i fortë se qyteti në të vërtetë. Ai përmban të tre monumentet fetare më të rëndësishme të feve monoteike: Malin e Tempullit me të dy xhamitë, Kishën e Varrit dhe Murin e Qarjeve, një epiqendër fetare. Është miti që ndërpret rrugën për një zgjidhje politike të problemit të Jeruzalemit. Dhe miti është aq i vjetër sa besimi, dhe besimi është aq i vjetër sa bibla. Nuk është rastësi që Jeruzalemi përshkruhet në Testamentin e vjetër në 70 mënyra të ndryshme. Mbreti Solomon adhuron bukurinë femërore në Këngën e lartë të Dashurisë, të cilën e krahason me Jeruzalemin. Dhe ai e dinte se për çfarë po fliste. Sipas traditës, ai kishte 2000 gra.

Jeruzalemi është miti për dashurinë, për të paarritshmen, për mëshirën, për faljen dhe shpëtimin, ringritjen, mallin për vrimën në sferat që të dërgojnë direkt në portën e qiellit.

Kur ëndrra realizohet dhe konfrontohet me Jeruzalemin e vërtetë, me hajdutët e xhepit, zhurmën dhe çatitë e tij, që s’janë të lara në dritën qiellore, por në një masë konfuze antenash, atëherë mund të ndodhë një kolaps psiqik. Ndër specialitetet e qytetit është sindromi ‘Jeruzalem’, që ngërthen besimtarin, i cili në shok për të vërteten fluturon në botën e fantazisë, veshën mantelin e bardhë dhe fillon e flet me vete. Sëmundja ka karakter të përkohshëm. Ajo kalon si rregull pas disa ditësh terapi në një nga spitalet e Jeruzalemit që është specializuar për një trajtim të tillë. Ajo çuditërisht kapën më së shumti protestantët. Katolikët janë siç duket më të vendosur. Mjeku që merrte në dorë pacientët quhej për më tepër Barel – që do të thotë ‘i biri i Zotit’. Një vetë-ironi e paqëllimshme, që shpeshherë ndikonte ngacmueshëm mbi pacientët e tij.

Miti rreth Jeruzalemit ka obsesuar çifutët evropianë më tepër se ata që jetuan në botën islame. Ata kishin ndoshta më pak nevojë për një ëndërr për çlirim, pasi ata nuk ishin të ekspozuar si besimtarët e tyre europianë ndaj persekutimit çifut. Sundimtarët myslimanë kënaqeshin si rregull vetëm me kërkimin e një tatimi, ashtu si për kristianët që jetonin në vendet e tyre. Në Evropë çifutët u përndjekën për jetën. Ata jetonin për më tepër larg Jeruzalemit dhe kështu i kaplonte malli. Ndërsa çifutët e vendeve islamike ishin vetëm një vrap pele larg qytetit. Pa vështirësi të madhe ata mund ta vizitonin atë. Ishin vetëm pak njerëz që e bënë një gjë të tillë, por kur Jeruzalemi u vendos brenda kufinjve të së mundshmes, ata nuk i brente më malli për vendin e shenjtë.

Në një sallë lutjesh, në një podrum të Jeruzalemit ndodhet një karrige me shpinore të lartë. Jo në pjesën brenda mureve të qytetit mesjetar, por në një nga lagjet e vjetra të pjesës së re të qytetit. Më fuqishëm se Muri i Qarjeve, ajo simbolizon pushtetin e mitit dhe të pamposhturës. Lokali ishte i lyer me të bardhë spartane. Karrigia qëndronte në fund të një tavoline të gjatë druri, ku dishepujt uleshin së bashku me kreun e komunitetit për të studiuar shkrimet e shenjta. Ata i përkisnin një tradite që kishte rrënjë në të kaluarën e shekullit të fundit, Rusinë cariste. Kishte diçka të jashtëzakonshme lidhur me karrigen, ashtu siç ishte ajo, e përbërë nga një mozaik copash druri, disa të errëta e disa të çelëta. Ajo i përkiste njërit prej sektit të rabinëve, që ishte varrosur në Rusi. Para vdekjes së tij, ai i urdhëroi dishepujt të emigrojnë për në Jeruzalem. Ishte diku aty nga vitet 20-të. Ndoshta ai ishte parashikues dhe e kishte ndjerë se kohëra ujqish ishin përpara.

Dishepujt e tij e prenë karrigen e rabinit në copa të vogla dhe e ndanë atë për secilin. Mbi varrin e tij, ata u betuan se do e plotësonin dëshirën e tij të fundit. Disa u drejtuan direkt për në Jeruzalem, disa të tjerë pritën kohën të rridhte. Kështu që filloi lufta e dytë botërore dhe invazioni gjerman mbi Bashkimin Sovjetik. Disa nga dishepujt përfunduan në dhomat e gazit të Hitlerit, disa i mbijetuan kampet ‘kz’ dhe të tjerë kishin fat në shmangien e përpjekjeve gjermane.

Ata që mbijetuan arritën në Jeruzalem pas luftës. Ndonjërit iu desh të arratisej ilegalisht nga kufinjtë evropianë, ndonjëri u kap nga anglezët në përpjekje për të depërtuar përmes bllokadës angleze dhe emigruar në Palestinë. Me durim mblidhen copat e vogla të drurit në Jeruzalem. Pas krijimit të Izraelit më 1948, u ndërprenë kufizimet e emigracionit. Dhe pas disa vitesh, dishepujt e sektit arritën në përfundim se të vazhdonin të prisnin ishte kohë e humbur. I mblodhën copat, i plotësuan pjesët e zbrazëta me copa të reja druri dhe e vunë karrigen në vend. Njerëzit shkojnë, por mitet mbesin.

Ndodhet edhe një shkallë në një ballkon mbi hyrjen për në Kishën e Varrit në Jeruzalem. Ajo ka qenë aty që nga viti 1852 dhe asnjëri s’guxon ta largojë atë, pasi ajo simbolizon një princip të shenjtë, status quo, që siguron qetësinë në vendet e shenjta. Funksioni praktik i shkallës ka mbetur në shekullin e kaluar. Për arsye të konflikteve të përhershme ndërmjet drejtimeve kristiane, që ishin ziliqarë dhe xhelozë, saqë mund të ziheshin për të drejtën e një gozhde në Kishën e Varrit, guvernatori turk i Jeruzalemit vendosi që çelësin për Kishën e Varrit t’ia jepte një familjeje myslimane. Pas perëndimit të diellit, dera mbyllej dhe asnjë s’mund të hynte apo të dilte. Në nxehtësinë e verës, murgjit e kishin bërë zakon të kacavirreshen nga një dritare dhe me ndihmën e një shkalle arrinin në një farë ballkoni, ku mund të merrnin pak kënaqësi nga flladi i mbrëmjes.

Më 1852, fuqitë e mëdha evropiane vendosën, që interesat e tyre mbi vendet e shenjta të ratifikoheshin, kështu që s’mund të kishte dyshim se, cilat krypte, kishëza, trarë apo llampadarë, për të mos harruar një gozhdë, që i përkiste kishave të ndryshme të mos prekeshin. Turqit proklamuan për shkak të evropianëve status quo-në. Për të siguruar qetësinë në Kishën e Varrit nuk duhej prekur asgjë nga gjendja ekzistuese. Kështu që shkalla është edhe sot, ashtu siç ka qenë që prej vitit 1852 – si një simbol, pa dobi për askënd, por për respektin e të gjithëve.

Siç e cilëson profesori Scharling, nuk gjindet asgjë që të ngjallë gëzim në Jeruzalem. As edhe burri i veshur me të bardha, me kurorën e artë në kokë dhe një vegël muzikore në dorë, me vendin e tij të përhershëm afër Murit të Qarjeve, ku ekspozohet ne rolin e harpistit të mbretit David. Nuk ngjall gëzim as edhe një anëtare e Knesset, Yael Dayan – vajza e gjeneralit Klapoje, që deklaron se mbreti David kish qenë homoseksual. Vërejtja pati qenë bërë njëherë nën diskutimin për të drejtën e homoseksualëve për të marrë pension pas vdekjes së partnerit. Yael Dayan rekomandonte njërën prej salmeve të Davidit, ku ai qau për vdekjen e Xhonatanit dhe çmoi bukurinë e tij. Vërejtja gati sa nuk shkaktoi krizë qeveritare. E vetmja përpjekje për të ngjallur gëzim që mund të tregojë historia e Jeruzalemit, është e lidhur me pushtimin e tij nga anglezët më 1917.

Qyteti është pushtuar e çliruar rreth 20-25 herë në historinë e tij. Si rregull, me shfaqjen e një egërsie të paparë dhe shkatërrime të mëdha. Qytet pas qyteti ndërtohej mbi shkatërrimet e të parit. Njerëzit i shkatërronin ndërtesat krejt dhe ndërtonin nga e para. Pushtimi anglez është një histori lufte me veshje komike. Sipas shkrimeve historike, bëhet fjalë për gjeneralin hero Allenby. Në të vërtetë ishte një klloun me emrin Mërç (Murch), i cili nga rangu ishte ushtar i thjeshtë ndërsa guzhinier nga profesioni. Ai ishte larguar nga rreshtat e anglezëve për të gjetur vezë për ushqimin e mëngjesit për eprorin e tij. I lodhur dhe i mbushur me djersë, ai u ul të pushonte mbi një gur, kur pa një procesion që po afrohej i paraprirë nga një karrocë kali dhe dy kalorës që mbanin flamuj të bardhë. Turma u afrua dhe një zotëri oriental bëri ta përqafonte, gjë që ai e kundërshtoi.

“Ju jeni ushtar anglez?” tingëlloi pyetja. Ai e pohoi.
“Ku është gjenerali Allah Nebi?” (Nabi do të thotë profet në arabisht, red.). Mërçi nuk mund të tregonte.
“Dua të dorëzoj qytetin, këtu janë çelësat.”
“Unë s’jam i interesuar për çelësat tuaj,” ia ktheu Mërçi, “unë dua vezë për oficerin tim.” Mërçi u kthye tek koloneli i tij dhe i tregoi historinë.

“Zotërinj,” foli gjenerali, “Jeruzalemi u dorëzua.” Ai e dërgoi lajmin tek gjenerali i brigadës së tij, i cili menjëherë i hipi kalit dhe nxitoi për në Jeruzalem, ku takoi kryeplakun e zhgënjyer, që pa shpresë ishte përpjekur t’ia dorëzonte qytetin e shenjtë një kuzhinieri.

Tashmë dorëzimi i qytetit u bë në mënyrën e duhur, në rrëzë të kullës së Davidit, pranë portës Xhafa (Jaffa). Ndërkohë lajmi kishte shkuar në shtabin e gjeneral-majorit Sheas.

“Ndaloni gjeneralin e brigadës!” u shqiptua urdhëri, por ishte vonë. Ai mori urdhër të kthehej në Jeruzalem përsëri dhe të dorëzonte çelësat e qytetit. Pastaj erdhe gjeneral-majori dhe në një ceremoni të re u bë dorëzimi i qytetit për herë të tretë.

Kur ai u kthye në shtabin e tij i telegrafoi komandantit më të lartë, gjeneralit Allenby: “Kam nderin të lajmëroj se kam pranuar dorëzimin e Jeruzalemit.” Përgjigjia tingëlloi: “Gjenerali Allenby do të pranojë personalisht dorëzimin e qytetit më 11 dhjetor.” Ndodhi ashtu siç qe planifikuar. Allenby nuk kalëroi për në Jeruzalem, ai eci në këmbë, në shenjë respekti. Jeruzalemi u dorëzua për të katërtën herë, pa rrjedhë as edhe një pikë gjaku.

Nuk është shumë gëzim ta tregosh këtë gjë pas 3 000 vjetësh histori. Pasi s’ka gjasa përmirësimi as për 3 000 vjetët e ardhshëm. Zgjidhjet kërkojnë kompromise dhe Jeruzalemi është qyteti i absolutes. Dashuria e besimtarëve për të është aq e madhe, sa nuk ka vend për të tjerët. Këtu zotëron e drejta e të fortit, fitues ose humbës, kështu ka qenë gjithmonë. Jeruzalemi është një qytet që duhet fituar ose humbur. Është një qytet i vështirë për të jetuar në të, duhet të jesh pro ose kundër, duhet të dorëzohesh, ose të jetosh në një vend tjetër.

Ka mundësi që ky mendim të helmojë gjithmonë trurin e njerëzve. Por sa të merr malli për ato ditë të bukura të së kaluarës, kur ky qytet ishte i ndarë hermetikisht me mura të lartë të shpuar nga plumbat, me fusha të minuara apo tela me gjemba. Kur njeriu ngjitej në ndonjë nga çatitë aty afër dhe kundronte kullën e Davidit apo kupolën e artë të xhamisë së Omarit. Kur qyteti ishte i ndarë ndërmjet atyre dhe neve. Kur e vetmja shenjë jete nga ana tjetër, fërshëllehej nga e shtëna e një pushke apo nga zhurma e këndshme e automjeteve. Kur vendet e shenjta ishin diku larg – ku malli kalbej dhe jo si tani, që na mbush me brejtje.

*) Herbert Pundik ka origjinë çifute. Ka qenë për disa vjet gazetar dhe kryeredaktor i gazetës daneze “Politiken”.

Përktheu: Arben Çokaj

Politiken, 29 maj 1997