DITURIA E RREZIKUAR

— nga Bronik Matwijkiw

Para dhe gjatë luftës së dytë botërore, shumë njerëzve të shkencës në Evropë iu desh të emigronin në SHBA, që të kenë liri në studimet dhe kërkimet e tyre, ndërmjet të cilëve ishte edhe Ajnshtajni (Einstein). Sot SHBA-të janë akoma parësorë në ndihmën e tyre për “shkollarët në rrezik”. Kronika në vazhdim vjen nga profesori-mik i Universitetit të Kolumbisë, i cili tregon për përpjekjet në fjalë.

Jo shumë vjet më parë, mund të mpiheshe nga ankthi, kur presidenti i atëhershëm amerikan, Ronald Regan(Reagan), e quajti Rusinë ‘Perandoria e keqe’. Por, e cituar kjo siç duket nga thëniet e Biblës për Babiloninë, si një fuqi botërore, e cila u shkatërrua si rezultat i imoralitetit dhe arrogancës, Bashkimi Sovjetik ishte kërcënimi i së keqes me një fytyrë të re. Më keq u bë kur Regani, në një intervistë në radio – apo pothuajse shfaqje – deklaroi në publik se sulmi ndaj Rusisë kishte filluar. Vetë rusët protestuan ndaj kësaj talljeje makabër, pasi ata e kishin frikë një zhvillim të tillë. Frika u bë realitet. Pas rënies së murit, doli në pah se Bashkimi Sovjetik nuk mundi ta shtrinte balancimin e pushteteve për arsye ekonomike. Një sqarim i tillë për çarjen globale të socializmit dhe komunizmit, është në përputhshmëri me ideologjinë e demokracisë liberale, pavarësisht se shpesh potencohet se ekonomia nuk është boshti drejtues i historisë. Por shkatërrimi ekonomik është dënimi, që një regjim totalitar apo despotik duhet të pësojë.

Jeta ekonomike mund të jetë vështirë të kufizohet nga sfera të tjera të shoqërisë. Ndërgjegjësimi lidhur me relacionet ekonomike dhe kuptimin që ato kanë për kuptueshmërinë tonë lidhur me botën, fillojnë pothuajse njëkohësisht me zbulimin e metodave eksperimentale në kërkimet shkencore. Njohja e ligjshmërive të natyrës është shprehje e një procesi abstragimi, por kurrë me një marrëdhënie jopraktike për botën. Kjo mund të ilustrohet me veprimtarinë e shkencëtarit Benjamin Franklin. Kur ai nxorri teorinë e tij lidhur me rrufetë si ngarkesa elektrike, dhe dërgoi një disertacion për këtë temë në të repektuarën, Akademi Mbretërore të Shkencave në Londër, të diturit reguan me një përqeshje. Jo më pak se kaq, por revolucionari amerikan mundi – ashtu si në politikë edhe në pikëpamjen shkencore – të shfrytëzojë diturinë e tij ‘të keqe’ për të ndërtuar rrufe-pritësin. Ai bëri të mundur që këmbanat e kishave të heshtnin. Ekzistonte një praktikë e gjërë që t’i bije këmbanave gjatë një kohe me furtunë për të trembur shpirtrat e këqinj. Me daljen e rrufesë u zhduk ky supersticion, pasi të gjithë mundën ta shihnin se rrufe-pritësi vepronte, pasi ishte një zbatim praktik i diturisë shkencore. Zhvillimi teknologjik mund të kontribuojë për të larguar mendimin supersticioz dhe praktikat sociale që rrjedhin prej tij.

Teknologjia është shprehje e shfrytëzimit racional dhe ekonomik të dijes sonë. Ajo shfrytëzohet plotësisht në vendet e perëndimit, forma e drejtimit të të cilave është demokracia liberale. Sipas kërkuesit social amerikan Francis Fukuyama, ne shohim me disfatën e regjimeve komuniste, përfundimin e historisë. Me histori, ai nënkupton historinë universale, që manifestohet me zhvillimin shpirtëror të njerëzve. Fukuyama mendon me të drejtë se, interpretimi teorik i historisë së botës është një përpjekje përfituese nga veprat e mendimtarëve gjermanë për sistemet, I. Kant dhe G.W.F. Hegel.

Kundërshtohet kështu kritika e filozofit anglezo – austriak, Karl Popper, për sistemin e mendimit gjerman, si një përshtypje e gabuar e metodologjisë shkencore, që Popper e quan historicizëm. Përkundër kësaj, Fukuyama mendon se metoda eksperimentale shkencore parashtron demokracinë liberale, si përfundimin e historisë së botës. Ndërsa Popper e sheh projektin e Hegelit dhe Karl Marksit, për kuptueshmërinë e ngjarjeve historike, si një përpjekje të pasuksesshme për të përdorur dialektiken dhe determinizmin si modele sqaruese, Fukuyama vetë e sheh këtë projekt si vazhdimësi të idesë së Kantit për të shkruar një histori universale. Historia do ishte kuptimplote, mendon Kanti, nëse do mund të kuptohet objektivi përfundimtar i saj. Për arsye të rënies së regjimeve komuniste në Evropën lindore, Fukuyama tashmë e sheh këtë objektiv përfundimtar në demokracinë liberale.

Totalitarizmi si përshkrim i një sistemi gjithëpërfshirës, që nuk e njeh individin dhe të drejtat e tij, është produkt i filozofisë së Hegelit dhe Marksit. Filozofia e tyre shtroi rrugën për regjimet komuniste të Evropës lindore, tingëllon mendimi i Popper-it. Shumë demokratë liberalë i janë bashkuar kësaj kritike. Por Fukuyama i mbahet idesë, se ai mund të aludojë konsekuencat politiko-ideologjike të sistemit gjerman të mendimit, si të përputhura me konceptin e demokracisë liberale. Në kundërshtim me Popper, ai mendon se idetë e demokracisë liberale për lirinë e shprehjes dhe të drejtën e pronës, jo vetëm qe dalin qartë, por edhe marrin një kuptim historik tek Hegeli. Metodat eksperimentale në shkencat e natyrës dhe më pas industrializimi si përgjigje e kësaj, shtrojnë rrugën për një demokraci liberale. As shoqëria borgjeze dhe as komunizmi nuk kanë të drejtë të jenë objektiv historik.

Në veçanti, fashizmi nuk del në pah si ngjarje e historisë së botës, pasi nuk ka ndonjë funksion në zhvillimin e demokracisë liberale, në mënyrën se si Fukuyama e shtron këtë. Një pikëpamje e tillë ka padyshim karakter spekulativ. Kjo nuk duhet të konsiderohet si injorim i atyre vuajtjeve që fashizmi u ka shkaktuar miliona njerëzve, thekson Fukuyama. Shoqëria borgjeze ka përkundër kësaj kuptim, pasi ajo njeh të drejtën e pronës dhe lirinë e shprehjes. Këto koncepte bëjnë të mundur kuptimin e të shprehurit lirshëm në një sistem politik, ku kjo nuk ka ndonjë funksion si ushtrim detyrimi, që shkel mirëqenien e njeriut.

Në kohët e reja, kritikë të sistemit të Evropës Lindore, kanë paraqitur potencial revolucionar të mirëqenies.

Kuptueshmërinë politike të kësaj e shohim p.sh. në historinë e Václav Havelit për një shitës fruta-perimesh, i cili vendos një ditë një tabelë në dritare me një slogan nga ‘Manifesti komunist’: “Punëtorë të të gjitha vendeve, bashkohuni!”. Nuk bëhet fjalë, që shitësi në fjalë do të angazhohet në politikë. Por veprimi i tij mund të etiketohet si karagjozllëk, pasi ai nuk shpreh një intimacion politik. Ne nuk e dimë se si reagon ai në pikëpyetjet politike. Ne dimë vetëm se ai mbështet establishmentin politik. Por mbështetja e tij nuk merr ndonjë kuptim, pasi të gjithë e dinë se kjo vetëm shprehën një frikë të brendshme ndaj pushtetarëve. Nëse shitësi i fruta-perimeve do ishte i ndershëm, ai duhej të shkruante: “Kam frikë!” – thotë Haveli. Nëse një njeri shprehet në një shoqëri që shkel lirinë e të shprehurit, shprehja vetë është shenjë e kësaj thyerje dhe nuk mund të bëhet fjalë për një veprim autonom (vetjak).

Kritika e Havelit për këtë strukturë pushteti që drejton lirinë e fjalës, është pikërisht liria e shprehjes, që kuptohet në një demokraci. Ajo është në këtë mënyrë transhendente. Por kritika tregon guximin e Havelit, për aq sa ai kritikon sistemin politik, i nisur nga vlerat e një demokracie liberale. Sipas Fukuyamas, Haveli e ka ketë guxim, pasi ai e vlerëson lart veten dhe njerëzit e tjerë. Ideja e demokracisë liberale për të drejtat e individit e bën frikën e shitësit të padurueshme. Ne mund ta kuptojmë, në këtë mënyrë, gjendjen revolucionare në regjimet komuniste, nisur nga objektivi përfundiar, që ka historia e botës. Ato janë vlerat e demokracisë liberale.

Mund arrihet në përfundimin se interpretimi i dështimeve politike në Evropën Lindore është tepër spekulativ. Por ndoshta kjo ka të bëjë me ndërgjegjen tonë të ekonomizuar, e cila e ka të vështirë t’i kuptojë idetë politike dhe morale. Kërkesa për demokraci nuk mundet gjithmonë të kushtëzohet ekonomikisht. Mrekullia ekonomike e Lindjes ka ndodhur si rezultat i liberalizimit të fuqivetë tregut, por jo me një demokraci që i përgjigjet kësaj. Në Taivan është kundërshtuar demokratizimi me arsyetimin se ai mund të pengojë zhvillimin ekonomik. Duke u nisur nga ky material përvoje mund të arrihet në përfundimin se, nuk ka lidhje të nevojshme në mes liberalizimit të fuqisë së tregut dhe demokrasisë liberale si ideologji.

Nëse liberalizimi i fuqisë së tregut përkohësisht, nuk ka veprim të drejtëpërdrejtë në strukturën e një shoqërie, atëherë mund të supozohet se demokracia nuk e detyron liberalizimin e fuqisë së tregut. Por Fukuyama mendon se, demokracia moderne nuk mund të realizohet pa një veprim të tillë. Vetëm një demokraci liberale është demokraci moderne. Kjo do të thotë se demokracia konceptualisht është liri e fuqisë së tregut. Ai nënvizon se demokracia e Athinës nuk mund të konsiderohet si demokraci liberale, bazuar në faktin se grekërit antikë, nuk kishin ndonjë koncept për të drejtat e individit dhe mbrojtjen e tyre. Në këtë mënyrë ata mundën ta ekzekutonin Sokratin, i cili i kërcënonte pushtetmbajtësit në Athinë me artin e tij dialektik të bisedimit, me të cilin ai i mësoi të rinjtë të mendonin në mënyrë kritike.

Tregun e lirë ne e lidhim me konkurrencën dhe zhvillimin e produkteve. Ideja është se kur producentët konkurrojnë për të shitur një produkt, ata mundohen të prodhojnë produktin më të mirë për një çmim sa më të ulët. Nëse një njeri është demokrat, ai nuk mund t’i pranojë pra ato marrëdhënie shoqërore që thyejnë liritë politike dhe qytetare të individit. Kjo gjë i përket edhe shoqërisë që përdor tregun e lirë, ashtu edhe shoqërisë që shfrytëzon një formë drejtimi totalitar dhe despotik pa shkëmbim të lirë të mallrave. Si demokrat nuk mund të jesh i kënaqur me një sistem politik që e bën shitësin e fruta-perimeve t’i thërrasë punëtorët e të gjitha vendeve të bashkohen, pavarësisht se mund të ulesh në limuzinë. Duhet të ndjehesh i detyruar t’i ndihmosh ata njerëz, që vuajnë nga një sistem despotik dhe totalitar, pasi ata sinjalizojnë një shpalosje të shpirtit të lirë. Në këtë mënyrë pra, nuk mund të mbështetet shitësi i fruta-perimeve, pavarësisht se ai është i shtypur nga një sistem totalitar. Kur ai nuk përpiqet të përdorë lirinë e fjalës, por në vend të saj zgjedh afirmimin e pranimit të shtypjes, ai nuk shtron kërkësa për ndihmë.

Përkundër kësaj Haveli e shtron kërkesën për ndihmë kundrejt demokratëve, kur ai futet në burg për arsye se është shprehur në mënyrë kritike kundër një regjimi politik. Një person i tillë është ai, që në universitetin e Çikagos kuptohet si “shkollar i rrezikuar”. Universiteti organizoi para një gjysëm viti një konferencë për vendosjen e një rrjeti, që të mbështesë aktivisht shkollarët, aktiviteti i të cilëve rrënohet dhe shkatërrohet, pasi ata mendojnë dhe veprojnë në mënyre kritike. Dihet se ngritja e nivelit të shkollimit, një kërkim i lirë dhe shpalosja e lirë artistike janë elemente të rëndësishme në përpjekje për demokratizimin e një shoqërie, që shtyp të drejtat qytetare dhe politike.

Psh. a e dinin demonstruesit studentë të Sheshit të Paqes Qiellore në Pekin, se kur të rinjtë shkollohen në universitetet amerikane, ku njëkohësisht mësojnë për një sistem shoqëror demokratik, sistemi komunist bëhet i padurueshëm për ta? Për amerikanët është fakt se, “demokracia është një eksperiment i suksesshëm”, shfrytëzojmë këtu shprehjen e poetit amerikan Walt Whitman për demokracinë. Edhe për studentët kinezë, të rritur në një regjim komunist, shkollimi në një prej universiteteve amerikane, mund t’i bëjë ata aq demokratë, sa të jenë të gatshëm të japin edhe jetën, në luftën kundër një sistemi totalitar.

Rreth 50 universitete dhe kolegje amerikane morën pjesë në një konferencë për të diskutuar projektin, që financohet pjesërisht nga një dhuratë e fondacionit “John D. and Catherine T. MacArthur”. Pati pyetje të ndryshme, që duhej të sqaroheshin. Duhet ditur se çfarë kriteresh kërkohen për të kualifikuar një person si shkollar ne rrezik, sa të mëdha janë burimet që kërkon projekti nga universitetet dhe kolegjet, dhe si mund të ndihmohet një person i tillë. Disa mund të propozojnë kritere krejt tradicionale për një shkollar në rrezik, si psh. provimin përfundimtar nga një shkollë e lartë, përvojë dhënie mësimi, punësim si shkollar dhe publikim i një pune shkencore.

Por kriteret tradicionale për një shkollar, zor se janë të përdorshme, kur. psh. fizikani gjerman Albert Einstein (Ajnshtajn) si studiues i ri nuk mundi t’i plotësojë këto kritere. Ai nuk mundi të zinte punë si kërkues në Evropë. Si shumë shkollarë të tjerë që emigruan për shkak të fashizmit në Evropë, Ajnshtajni shkoi në SHBA, ku iu dha mundësia të vazhdonte kërkimet e tij. Në ato vite, deri në luftën e dytë botërore, erdhën shumë shkollarë në SHBA dhe ata ishin bashkë në ndërtimin e sistemit arsimor amerikan, i cili siç shprehen amerikanët, është më i famshmi në botë. Por në Angli janë fituar edhe përvoja respektive të mira. Gjatë konferencës u takova me John Akker, i cili është sekretar ekzekutiv i këshillit për Asistimin e Refugjatëve Akademikë (me arsim të lartë), një organizatë angleze, e cila që nga vitet 30-të ka ndihmuar shkollarët apo akademiket, nëse kërkohet ndihmë, kur ata kanë ardhur si refugjatë në Britaninë e madhe. Ai mbeti i entuziazmuar nga iniciativa e Universitetit të Çikagos. Ai tha se është shumë shpërblyese të ndihmosh akademikët.

Ata ndihmoheshin me blerje kompjuterësh apo pajisjesh teknike, u jepeshin lokale në përdorim, etj. derisa ata gjenin punë. Disa nga këta akademikë janë bërë më vonë personalitete. Karl Popper është psh. njëri prej tyre. John Akker mendon se iniciativa për një rrjet pune për shkollarët në rrezik është shumë e nevojshme. Ai ishte njëri nga pjesëmarrësit e shumtë që e lavdëroi rrjetin e punës, i cili drejtohet nga eksperti i të drejtave të njeriut, Robert Quinn, i Universitetit të Çikagos, Departamenti i Studimeve Ndërkombëtare. Quinn nënvizon se sulmi mbi akademikët dhe universitetet është bërë një problem i madh në shumë pjesë të botës. Nuk është vetëm një problem evropian.

Sa i përket ndarjes së burimeve dhe asaj ndihme që mund të ofrohet nga institucionet pjesëmarrëse, ai shpreson në hapjen e vendeve të punës për shkollarët në rrezik. Universitetet e mëdha pritet të pajtojnë në punë nga një shkollar në rrezik, në një periudhë prej një deri tre vjet, përmes një marrëveshje rotacioni. Institucionet më të vogla do luten të mund të sponzorizojnë së paku një punësim. Ai organizon edhe fushata që kanë për qëllim të mbledhin mjete për të financuar vende pune të tilla.

Në përpjekjet amerikane për të ndihmuar shkollarët në rrezik përdoret edhe teknologjia moderne e informacionit, si një mjet komunikimi me shkollarët e përndjekur në vendet e tyre. Në konferencë morën pjesë ekspertë të komunikimit, që treguan për mundësitë e mëdha, që teknologjia e kompjuterëve jep për t’i ndihmuar ata. Në internet mund të japësh mësim, shkëmbesh punët shkencore dhe artistike dhe të marrësh informacionet e fundit për zhvillimet politike në ato vende ku shkollarët shtypen. Gjatë rrethimit të Sarajevës, interneti tregoi se ishte një mjet tepër i rëndësishëm i komunikimit. Për një moment elektriciteti u ndërpre. Por kur banorët e qytetit e rihapën mundësinë e furnizimit me rrymë elektrike, ata mundën të dërgonin një mori të tërë informacionesh për aktivitetin e serbëve, nëpërmjet internetit, pasi ata dërgonin njëkohësisht nga shumë kompjuterë.

Në Skandinavi*) nuk është treguar ndonjë interes i madh për iniciativën amerikane. Arsyeja s’mund të jetë të mospaturit simpati për një punë të tillë. Vendet skandinave i mbështesin të drejtat e njeriut kudo në botë. Por kjo punë, në një mënyrë apo në një tjetër, ecën më tepër në planin shtetëror. Nuk mund të pritet që një universitet në Skandinavi të angazhohet në përpjekje për avancimin e demokracisë dhe kushteve për studiuesit, mësuesit apo artistët në një vend tjetër. Demokracia për skandinavët nuk është ideologji, por formë drejtimi. Një akademik danez mund mos e kuptojë se duhet ta ndihmojë Havelin për të dalë nga burgu. Ai mund të mendojë se zyrtarët duhet të kontaktojnë regjimin dhe të diskutojnë rrethanat e padurueshme për shkollarët.

Është karakteristike për mendimin amerikan, që të kërkojë inspirim në veprat e filozofëve evropianë. Fukuyama diskuton rënien e sistemit komunist duke u munduar të kuptojë ndërvarjen në mes koncepteve si vetëmirëqenie, politikë ekonomike dhe metodologji shkencore. Në universitetet dhe kolegjet amerikane, filozofia evropiane është pjesë e rëndësishme e kërkimit, pasi ajo punon për të sqaruar këtë vartësi në mes koncepteve, që përdoren në kërkimet empirike. Ndërsa filozofia evropiane kontribuon për një rinim të punës shkencore në SHBA, ajo përkundrazi nuk mund të legjitimohet në Evropë. Mendimi ekonomik në Evropë është bërë aq dominant, sa nuk jemi në gjendje të kuptojmë kritikën e Havelit ndaj një sistemi represiv.

Në planin politik ne nuk mund të ecim me tempon energjike amerikane. Ka shumë arsye për këtë. Dua të theksoj vetëm një: ne nuk e vlerësojmë demokracinë. Ne sillemi me demokracinë si shitësi i fruta-perimeve që vendos në dritaren e shitores së tij një tabelë me një slogan politik, në të cilën askush nuk beson.
______________________________
*) Skaninavi ose vendet skandinave: Danimarka, Suedia, Findlanda e Norvegjia.

Përshtati në shqip: Arben Çokaj, dhjetor 2000.
Publikuar: Politiken – gazetë daneze
Artikulli i mësipërm u botua edhe në gazetën TemA, Tiranë