Aristidh P. Kola – Arvanitët dhe prejadhja e grekëve (PDF)

Përshkrimi

Ky libër në PDF është përgatitur, me përmirësime gjuhësore e ortografike, me qëllim, që kjo vepër e rëndësishme gjuhësore dhe historike të ruhet nga zhdukja. – Arben Çokaj

Aristidh P. Kola – Arvanitët dhe prejadhja e grekëve (PDF), 558 faqe

Palosje në kopertinën e parë

Aristidh P. Kola lindi në Greqi më 1944, në fshatin Kaskaveli të qytetit të Thivës në rrethin e Tebës. Mbaroi studimet e larta në Universitetin e Athinës (Fakulteti Juridik) dhe punoi për shumë kohë si avokat. Më 1985 u detyrua të linte profesionin e avokatit për t’u marrë me studimin e arvanitëve, ku në të njëjtën kohë iu besua detyra e Kryetarit të Lidhjes së Arvanistëve të Greqisë. Bëri të mundur me përpjekjet e tij personale rizgjimin e lëvizjes kulturore dhe kombëtarë të traditës arvanite. Më 1995 nis botimin e revistës “Besa” dhe të revistës 2 mujore “Arvanon”.

Palosje në kopertinën e fundit

Aristidh Kola ka botuar librin “Arvanitët dhe origjina e grekëve”, i cili është ribotuar 10 herë në Greqi. “Gjuha e Perëndive”, “Greqia në kurthin e serbëve të Milosheviçit”, “Fjalori krahasues i gjuhës arvanite”, “Antonio Belushi dhe magjia e traditave popullore”. “Proklamata e lidhjes arvanite e vitit 1899”, “Zeusi pellazgjik dhe gabimi indo-evropian” Kishte të përgatitur “Ditari i Kosovës” dhe libra të tjerë.

Aristidh Kola vdiq në Athinë në rrethana të dyshimta e të përfolura. Ai njihet prej opinionit në Shqipëri. Kosovë, Moqedoni dhe kudo ku jetojnë shqiptarë, jo vetëm si studiues i origjinës së tij historike, por edhe si mbrojtës i denjë i emigrantëve të pambrojtur shqiptare në Greqi, të cilët për shumë vite janë bërë objekt i një diskriminimi të egër racial në Greqi. Por mbi të gjitha, ai do të kujtohet gjithmonë prej popullit shqiptar dhe prej miqve kudo në botë, për kurajon e pashembullt prej qytetari, që tregoi në ambientin ultranacionalist grek në luflën e drejtë, që bëri Aleanca Atlantike kundër gjenocidit serb në Kosovë.

NJË LIBËR QË DUHEJ BOTUAR MË PARË

Aristidh Kola lindi në Greqi më 1944, në fshatin Kaskaveli të qytetit të Thivës në rrethin e Tebës. Mbaroi studimet e larta në Universitetin e Athinës (Fakulteti Juridik) dhe punoi për shumë kohë si avokat. Më 1985 u detyrua të linte profesionin e avokatit për t’u marrë me studimin e arvanitëve, ku në të njëjtën kohë iu besua detyra e Kryetarit të Lidhjes së Arva-nitëve të Greqisë. Bëri të mundur me përpjekjet e tij personale rizgjimin e lëvizjes kulturore dhe kombëtare të traditës arvanite. Më 1995 nis botimin e revistës “Besa” dhe të revistës 2 mujore “Arvanon”. Ka botuar librin “Ar­vanitët dhe prejardhja e grekëve”, i cili është ribotuar 10 herë në Greqi. “Gjuha e Perëndive”, “Greqia në kurthin e serbëve të Milosheviçit”, “Fjalori krahasues i gjuhës arvanite”, “Antonio Belushi dhe magjia e traditave po­pullore”. “Proklamata e lidhjes arvanite e vitit 1899”, “Zeusi pellazgjik dhe gabimi indo-evropian” Kishte të përgatitur “Ditari i Kosovës” dhe libra të tjerë. Aristidh Kola vdiq në Athinë në rrethona të dyshimta e të përfolura, Ai njihet nga opinioni në Shqipëri, Kosovë, Moqedoni dhe kudo ku jetojnë shqiptarët, jo vetëm si studiues i origjinës së tij historike, por edhe si mbro­jtës i denjë i emigrantëve të pambrojtur shqiptare në Greqi, të cilët për shumë vite janë bërë objekt i një diskriminimi të egër racial në Greqi. Por mbi të gjitha, ai do të kujtohet gjithmonë nga populli shqiptar dhe nga miqtë e tij kudo në botë, për kurajon e pashembullt prej qytetari, që tregoi në ambientin ultranacionalist, për luftën e drejtë që bëri Aleanca Atlantike kundër gjenocidit serb në Kosovë.

Emrin e studiuesit Aristidh Kola e kam ndeshur për herë të parë në librin “Kombi” para disa vitesh, duke lexuar esenë historike te tij “Diaspora shqiptare nga pikëpamja historike”. Më tërhoqi vëmendjen kultura e lartë e këtij të panjohuri, stili i të shkruarit, aftësia që ai paraqiste në shtrimin e problemeve historike shqiptare, por mbi të gjitha dashamirë-sia që shprehte për shqiptarët. Më vonë më tërhoqi përsëri vëmendjen, por tashti jo më thjeshtë si studiues, por si njeri social, me mbrojtjen që ju bëri emigrantëve shqiptarë, që kishin shkuar për të punuar në Greqi, prej diskriminimit të hapur social, që iu bënte politika e shtetit grek, por edhe vetë opinioni grek. Por aftësitë e tij kulturore dhe politike si dhe guximin e tij si qytetar i lirë e ndjeva kur lexova librin e shkruar prej tij “Greqia në kurthin e serbëve të Milosheviçit”. Nëpërmjet botimit të këtij libri, Aristidh Kola ishte dhe mbeti intelektuali i parë dhe i vetëm në Greqi, që doli publikisht kundra qëndrimit të politikës anakronike sllavo-ortodokse të shretit grek në luftërat e përgjakshme të shpërbërjes së Jug­osllavisë. Ky libër, duke vlerësuar rolin e Shqipërisë në Ballkan në mën­yrë realiste dhe me një vizion perspektiv, shprehte alarmin, se ashtu si edhe në disa herë të tjera, politika greke ka rënë në kurthin e shovinizmit serb, e fajtor për këtë është pikërisht shovinizmi grek.

Më vonë mësova se Aristidhi, që mezi kish pritur të hapej Shqipëria nga vet-izolimi i hekurt dhe i betontë, i krijuar nga regjimi politik komunist, kishte ardhur disa herë në Shqipëri, duke shpresuar jo shumë gjëra, por të paktën atë inkurajim moral, që nuk e kishte gjetur në Greqi, ta gjente në vendin e origjinës së tij, të cilit i kishte kushtuar dhe jetën. Por, si duket edhe për shkak të vështirësive të mëdha politike, ekonomike dhe rënies së përgjithshme të njerëzve, njerëzit dhe institucionet kulturore e shkencore, nuk patën qetësinë dhe normalitetin e duhur, që t’i kushtonin vëmendje qëllimeve të mira të udhëtimeve të tij. Herën e parë kam patur rast ta takoj atë në pranverën e vitit 1997, kur Shqipëria pothuajse e gji-tha ishte përfshirë në krizën e madhe të anarkisë, që krijuan revoltat popullore, të shkaktuara nga rënia e skemave piramidale. Me shumë da-shamirësi, i njohuri im, shkrimtari minoritar, që tashti banon në Athinë, Spiro Xhai, e njëkohësisht mik i tij, më shpuri në zyrën e shkrimtarit në katin e gjashtë të një pallati shumëkatësh, diku pranë ambasadës amerikane në Athinë. Menjëherë sa hapi derën e studios ku punonte, vura re praninë e simboleve tona, të varura në muret e saj, ku në mes të të gjithave dallohej një shqiponjë e argjendtë. Në mikpritjen e tij kishte një cilësi të veçantë. Përveç qetësisë, urtësisë dhe ngrohtësisë, ai shprehte edhe një vëmendje veçantë si bashkëbisedues.

Librat e shumtë e voluminoze, që i kish hapur mbi tavolinën e punës, të vendosura njëri mbi tjetrin, e të shoqëruar me skeda të mbushura, dëshmonin sigurisht për një studiues serioz. Mes mijëra vëllimeve të vendosura në raftet e shumta të bibliotekës, që i përdorte si referenca në punën e tij shkencore të sistemuara në një vend të veçantë, më zunë sytë Asdrenin, Çajupin, Nolin, Kadarenë, Sabri Godon, por ajo që më bëri përshtypje më shumë ishte një libër shumë i vjetër i Kristo Flloqit dhe disa libra të tjerë të rrallë me vlerë albanologjike, që ndoshta mund të mos i gjesh edhe në bibliotekat tona më të ruajtura. Kur e pyeta se si ishte e mundur kjo gjë, më foli gjatë për arkivin shumë të pasur të bibliotekës së arvani­tëve në Greqi, e cila megjithë pakujdesinë e qëllimshme, që është orien­tuar kundra saj nga shteti dhe kisha greke, ka patur duar të kujdesshme, që e kanë grumbulluar dhe ruajtur. Nga prezantimi i parë, që bëra me të, ndieva se ai kishte një dëshirë, ambicjen për botimin e librave, që kishte publikuar në Greqi, por edhe ato të cilat po vazhdonte të shkruante, donte të bisedonte edhe me mua. Në këtë dëshirë të tij, ai përfshinte qartë gjith­çka që kishte shkruar, por librin “Arvanitët dhe prejardhja e grekëve”, e quante si një domosdoshmëri. Kjo vepër voluminoze me mbi 500 faqe, e botuar 9 herë deri në atë kohë, që biseduam në Greqi, është një epope historike e bashkëkombasve të tij, e arbëreshëve të Greqisë, ose siç u fla­sin zakonisht në këtë vend, Arvanitëve. Suksesi i jashtëzakonshëm i lib­rit, i kishte sjellë kënaqësinë e madhe të arritjes së një qëllimi të hersh­ëm, për të cilin kishte mbërritur deri atje sa të braktiste edhe profesionin e vet, që i jepte aq shumë para, duke i sjellë ndërkohë edhe telashe të mëdha në jetën e përditshme. Ai ishte nga ata dijetarë bashkëkohorë të Greqisë nacionaliste, që preferoi që fatin e tij ta zgjidhte duke ecur kun­dër kësaj rryme. Libri “Arvanitët dhe prejardhja e grekëve” është një vep­ër, që i ka kushtuar përveç shumë problemeve, që i ka hapur me politikën, kishën dhe historiografinë greke, i ka marrë shumë kohë dhe i ka kush­tuar mjaft mundime. Për veprën është përgatitur dhe e ka shkruar kur Shqipëria ishte nën diktarurën komuniste dhe vendi ku jetonte ai, Gre­qia, i kishte ndërprerë marrëdhëniet me të, për shkak të ligjit absurd grek të luftës, por edhe për arsye të armiqësive ideologjike dhe politike.

Aristidh Kola e ushtroi veprimtarinë e tij si studiues dhe historian në kushte specifike për një mendimtar të lirë. Greqia vërtetë, që ishte një vend, që Perëndimi kishte sakrifikuar jo pak për ta mbajtur në kahun e tij, ndryshe nga kampi ku kishte mbetur Shqipëria, ku me një ndryshim prej saj, gjeje liri, ku të shprehje mendimet dhe idetë e tua. Por në rastin konkret, me Greqinë ishte sikur të luaje me zjarrin. Nuk ishte e lehtë që të bëje beteja të tilla teorike dhe t’i mbroje ato, që kishin të bënin me një problem etnik dhe shpirtëror, në një kohë kur Greqia me artopalant të tipit Sebastianos “vajtonte” për fatin e mjerë të tokave të saj, që gjoja kishin mbetur përtej kufijve të saj dhe betohej e hakërrehej se do të vinte koha, që t’i përfshinte me forcë në territorin e saj. Në këtë realitet, ai punoi dhe me përpjekje shkencore e guxim heroik, u dha frymëmarrje arkivale jetës kulturore-historike të arvanitëve, duke e ringjallur atë. Edhe pse dora e tij pas gjithë atyre gjërave që kanë ndodhur me Arvanitinë në Greqi, është si e akullt, si e padukshme diku në shkëputje e diku në thërrmim, ajo ka me vete forcën e të vërtetës historike, që të rrëmbejë stafetën e brezave paraardhës, stafetën e djemve të Shqipërisë, që i dhanë lirinë Greqisë së re moderne. Me këmbanën e tij, që është e vërteta histo-rike e një populli me vlera të larta liridashëse dhe paqedashëse dhe me kontribut të pazëvendësueshëm në lirinë dhe prosperitetin e Greqisë së re, ai kërkon që të tërheqë vëmendjen e gjeneratave pasardhëse për të vërtetën, që ka ndodhur, për masakrën e programuar historike, që është kryer në kurriz të jetës së këtij populli. Libri që ka për objekt prejardhjen e arvanitëve të Greqisë dhe origjinën e grekëve të sotëm, është në të vër­tetë një histori profesionale, me referenca të shumta dhe me konkluzione korrekte. Sigurisht që në libër, ka edhe përfundime të veçuara për të cilat mund të mos ndash të njëjtin mendim me autorin, të cilat mund të lidhen me subjektivizmin e tij, si pasojë e ndonjë problemi të paverifikuar mirë, por në përgjithësi vepra është një vlerësim për historinë e kombit shqip­tar prej nga nis dhe historia e këtyre njerëzve, që ka për objekt ky libër. Në një qiell të veshur me shumë re, në një terren të vështirë politik dhe etnonacionalist, ai bëri publike studimet e tij shumë vjeçare, duke repli­kuar jo vetëm me historiografinë greke, që po bën rolin e të paditurit mbi identitetin e arvanitëve, por dhe me politikanë dhe qeveritarë grekë, të cilët nuk kanë guxuar as të belbëzojnë, pale ta pranojnë realitetin histo­rik të pranisë etnike të shqiptarëve në Greqi.

Rëndësia kryesore e librit është se ai ka një karakter shumë dimen­sional. Problemi më themelor i librit është vërtetë prejardhje e arvanitë­ve, të cilën ai e zë nga rrënjët dhe e çon deri tek trungu i saj i mohuar kriminalisht në fshehtësi nga kisha dhe shteti grek nëpër shekuj. Por kë­të absurditet historik, e vë përballë lidhjeve dhe afërsisë, që kanë ekzistu­ar sa s’mbahet mend ndërmjet grekëve dhe shqiptarëve. Këtë arsyetim ai nuk hallakatet që ta kërkojë sa andej-këndej, por i rezulton nga faktet historike, i vjen natyrshëm nga historia. Po të hetohen qorrsokaket dhe antitezat e historianëve në lidhje me pellazgët, do të kuptojmë se atje ka një handikap, ku e para gjë që të shkon ndërmend është se atje ka hije politika, e cila historinë, në këtë kapitull të saj, e ka kthyer në pseudo­histori. E njëjta gjë dhe i njëjti keqkuptim shtyhet dhe sofistikohet edhe sot, kur nga njëra anë thuhet se shqiptarët dhe grekët vijnë nga pellazg-ët dhe nga ana tjetër bëhet e pamundura për të vënë kufinj të këqinj, duke u çjerrë për shkëputjen e Epirit të Veriut, se është helen. Për pellaz-gët, që na flisnin ata gjigandët e Rilindjes Kombëtare Shqiptare të sheku-llit të kaluar, s’bëhet më fjalë. Ndërsa historianët neogrekë as duan që t’i pranojne ata, ku sipas tij, herë janë helenë dhe herë parahelenë. Dome-thënë, herë të bardhë dhe herë të zinj. Por sipas analizës së autorit, pe­llazgët nuk janë plangprishës, që t’i nxjerrim nga horizonti dhe gjërat të shkojnë në vendin e vet dhe kështu ne të qetësohemi. Pellazgët nuk janë miza në qumështin tonë, që kanë rënë brenda dhe sipas një arysetimi të keq të historiografisë greke, ne duhet që të nxjerrim mizën dhe të pimë qumështin. Ata gjenden kudo, sipas autorit. Gjenden në gjuhën shqipe dhe në gjuhën greke. Gjenden në peripecitë dhe përpjekjet tona. Gjenden në atë që na vë në lëvizje që të marrim rrugët dhe të bredhim në çdo kënd të botës, të krijojmë atje, por edhe të kthehemi si Odiseja në Itakë. Gjen-den në adhurimet midis feve, që na imponuan. Gjenden në krenarinë, eg­oizmin, dinjitetin, gjenialitetin, në aftësinë për të ekzistuar dhe për ta bërë të ndjeshme prezencën tonë, me gjithë kushtet e vështira që jetojmë.

Ekziston në natyrën tonë, kur përpiqemi për të bërë të pamundurën, kur luftojmë atje ku nuk e dimë nëse do t’ia dalim mbanë. Gjendet në guximin dhe marrëzinë tonë, kur shpesh themi, jo kur të tjerët thonë po. Përpjekjet për zhdukjen e komunitetit të madh arbëresh (arvanitëve) të Greqisë janë një krim i shëmtuar i Greqisë së re, e cila ka hedhur baltë për rreth 4-5 shekuj përsipër sistematikisht, me qëllimin e përcaktuar për ta mbuluar. Ai ka marrë përsipër, që me kurajo ta zhvarrosë shkencë­risht këtë krim. Dhe filozofia e arsyetimit të tij bëri fajtor për këtë kishën, shtetin dhe jo komunitetin arvanit, që është i rrezikuar seriozisht nga asimilimi, duke u transformuar tragjikisht në një komunitet linguistik. Shqiptarët e Shqipërisë dhe shqiptarët e Greqisë nuk kanë qenë kurrë të përfaqësuar në një bashkim të vërtetë shpirtëror. Edhe në ato momente të historisë kur kufijtë kanë qenë të hapur, këtë përfaqësim e kanë  peng-uar herë forcat e një ideologjie të fymëzuar me shpifje, dezinformime, dhe herë forca e ligjit dhe e hakmarrjes shtetërore, për të shuar forcën e racës dhe për të mos thënë qetësisht kush ishe, nga vjen, dhe cilës origjinë i përket. Fitime, humbje, lavdi e disfatë, gëzime dhe hidhërime dhe shumë peripeci, mbeten epopeja e largët e një race të gjallë, e cila për t’i shpëtuar ndëshkimit të një pushtuesi, ra nën thundrën fatale të një shtypësi tjetër. Libri në fjalë është një vlerësim i teorisë së helenologut të madh gjerman Falmerajer për kontributin e shqiprarëve, duke u mbështetur në teorinë e Falmerajerit, por edhe duke e mbështetur atë me fakte të tjera. Shqip­tarët, përtej të qënit gjithmonë një ishull midis kombeve të tjera, duke përballuar të gjitha llojet e pushtimeve në vitet pas klasike mbetën gjith­monë një popull i pacënuar dhe i paprekur nga çdo ndikim dhe influencë e huaj. Dhe mënyra e ndërtimit të shoqërisë së tyre, sipas fisesh dhe kla­nesh, së bashku me karakterin e ashpër e të panënshtrueshëm të tyre, iu siguroi mbijetesën përtej shekujve, gjë që Falmerajeri e pranon dhe e kon­firmon plotësisht.

Duke kuptuar faktin që shqiptarët ishin të detyruar për shekuj me radhë të jetojnë nëpër male me armë në dorë, për të ruajtur parimet e tyre të trashëguara, të lirisë, krenarisë, mosbindjes dhe pastërtisë së rac­ës, deri në ditët e sotme, nënkuptohet edhe konservatorizmi i tyre.

Tukididi ka thënë se helenët janë shumë të afërt dhe të një gjaku me ilirët. Sigurisht, që historiani i lashtë e ka patur fjalën për grekët e lashtë. Por, sidoqoftë në Greqinë e sotme ekzistojnë forca shkencore dhe politike, që s’lënë gjë pa bërë, për t’i shkatërruar ekspozime të tilla. Mbi të gjitha, historianët grekë kanë folur shumë me heshtjen e tyre, ku me anë të së cilës kanë patur gjithmonë si qëllim, që ta shmangin shqyrtimin e prob­lemit arvanit. Momente historike, të cilat dikur ishin realitete të gjalla, ku Athina kryeqyteti i Greqisë gëlonte nga komplekset e helenizimit apo shqiptarizmit, pra në ishe grek apo shqiptar, ishin të frikshme për t’u kujtuar, pa lëre më për ta përsëritur në Greqi. Pikërisht kjo hamendje paranojake frymëzoi organizimin e luftës së fshehtë, të heshtur dhe siste­matike disa shekullore, kundra gjakut shqiptar në Greqi, i cili më së shu­mti identifikohet me arvanitët; luftë, që me themelimin e shtetit shqiptar u shoqërua edhe me të ashtuquajturën “megalloide”, e cila sot herë bën sikur fle dhe herë zgjohet, por gjithësesi ujërat e miqësisë midis dy popujve po i trazon dhe po i turbullon për mrekulli.

Libri “Arvanitët dhe prejardhja e grekëve” është një libër për të cilin unë kam menduar se duhej ta kishte parë dritën e botimit që më parë në Shqipëri. Këtu nuk është fjala për të nderuar figurën e respektuar të një personaliteti, i cili i ka mbrojtur publikisht shqiptarët në momente të vë­shtira, duke e identifikuar veten hapur me ta, por edhe vlerat e rëndësi-shme historike, politike dhe estetike, që ka për ne. Këtë dëshirë, që kishte edhe autori dhe që i ziente përbrenda ma tha që në takimin e parë. Në takimin e dytë, që bëra rreth 3 vjet më vonë, ai m’u drejtua drejt-përdrejt për ta botuar librin e tij në Shqipëri. E kishte humbur besimin tek një botues tjetër, që e kishte marrë përsipër 4 vjet më parë, dhe ndoshta ishte trembur nga leverdia ekonomike por që çuditërisht refuzimin e kishte shprehur me heshtje e shmangie. Në brendësinë e kësaj periudhe 3 vjeça­re kishin kaluar shumë ngjarje. Shqipëria e kishte kapërcyer hendekun e madh të krizës së vitit 1997 dhe NATO kishte sulmuar ushtarakisht Serbinë e Milosheviçit, për t’i shpëtuar shqiptarët e Kosovës nga genocidi masiv. Pjesëmarrja aktive e Aristidhit në debatet televizive në Greqi rreth ngjarjeve të Kosovës, tregoi qartë shpirtin e shqetësuar të tij, përco­lli në opinionin grek të vërteta historike, sikurse ato që përshkruhen në këtë libër, të cilat edhe pse të përbaltura në sipërfaqe, aty thellë në the­llësi të historisë së shekujve, ato kanë mbetur të paprekura, prandaj kanë dhe do të kenë përkrahësit e tyre të denjë.

Por herën e dytë, që unë u takova me të, ai m’u drejtua personalisht për ta bërë të mundur botimin e tij. Gjendja ime finaciare si botues nuk e ofronte këtë mundësi, për të botuar një libër voluminoz më format të madh dhe me mbi 500 faqe. Botues matrapazë, që librin e kanë vetëm si koperturë për t’i rrëmbyer shtetit tenderat, të lidhur me pushtetarë, duke na i grabitur pothuaj shumicën e ndihmës që japin fondacionet para shte­tërore siç është fondacioni “Fan Noli” dhe mundësi të tjera, që të jep shte­ti, na e kanë bërë më të vështirë periudhën e tranzicionit. Për këtë arsye, i shpreha dëshirën time për të bërë diçka, por nuk ia mora përsipër. Në këtë udhëtim në Greqi, unë isha pjesëmarrës në një Panair Ndërkombë­tar Libri në Athinë dhe mendova, se do shiheshim përsëri në Stendën e Shtëpisë Botuese “Phoenix”, të cilën e drejtoj unë, ose në promovimin e librit të bërë prej tij, që ia kushtonte Antonio Belushit, aktivitet ky që ishte planifikuar për t’u bërë në një nga ditët e këtij panairi. Por, ndërsa unë e prisja me kënaqësi, që të vizitonte për herë të parë librin shqip, një ditë më vjen miku i të dyve, shkrimtari Spiro Xhai dhe më thonë se Aris­tidhi ishte shtruar papritur në spital dhe gjendja e tij ishte e rëndë. I shkoj pikërisht atë mbrëmje në spitalin shtetëror “Vangjelizmo”, në qen­dër të Athinës dhe krevatin e tij e gjej në gjendje të mjerë, në një nga koridoret e katit të gjashtë, pranë një pike telefonike, ku flisnin të sëm­urët. Nuk m’u duk e rastësishme, që nuk u gjend një dhomë për të, në atë zheg të nxehtë të asaj vere, për një njeri, që kishte bërë revolucion në mendimet e shumë njerëzve, me një libër të tillë në Greqi. U takuam dhe biseduam, ja aty pranë krevatit të tij. Biseda në gjuhën shqipe po tërhiqte vëmendjen e mjekëve, që kalonin nga dhoma në dhomë. Megjithatë, ne vazhduam bisedën në shqip.

“Mik i dashur Ndriçim” – më tha gjatë bisedës. “Në qoftë se unë do të bëhem sërish mirë, ne do të bëjmë gjëra të mira bashkë”, dhe më kujtoi sërish librin.

Kuptova se diçka serioze kishte ndjerë për shëndetin e tij dhe në fund të bisedës i thashë se nuk ishte keq ta kisha librin e tij në dorë. Mbas dy ditësh ai del nga spitali “Vangjelizmo”, i sëmurë dhe në gjendje jo të për­shtatshme për të lëvizur, dhe shkon në zyrën e tij, e merr atë pjesë të librit të përshtatur në shqip dhe ma dorëzon mua. E mora librin, duke menduar shumë kohë për botimin e tij. Autori mbas dy-tre muajsh vdiq tragjikisht nëpër korridoret e spitaleve të Athinës, si një njeri i braktisur, në një moshë, që ishte përgatitur për të shkruajtur. Kërkova por nuk arri­ta të siguroj një ndihmë të thjeshtë financiare për botimin e këtij libri. Shteti i sotëm injorant shqiptar, ia ka mbyllë portën fare publikimit të lerërsisë klasike dhe të mendimit shqiptar. Thonë se aktualisht burrokracia jonë shtetërore po përgatitet ta nderojë me një dekoratë këtë per-sonalitet të shquar shqiptaro-grek, i cili megjithëse në rrethana dhe në një terren tjetër, më kujton klasikun De Rada. Sigurisht, që nga halli, edhe këtë mund ta quanim një gjë të mirë. Por mendoj se përpara këtij nderimi, duhej të ishte bërë një projekt për botimin e librave të tij, të cilat i bëjnë shërbime Shqipërisë dhe kombit shqiptar ose t’i ishte vënë emri i tij një shkolle, ose ndonjë rruge në Tiranë, apo në qytetet e tjera të Shqi­përisë.

Ndriçim KULLA

PARATHËNIE

Në qoftë se njohim të shkuarën tonë (historinë), atëherë mund ta shfry­tëzojmë më efektivisht të tashmen dhe të projektojmë me më pak gabime të ardhmen.

Kur miqtë e mi më pyesnin, përse merrem me këtë kërkim dhe për më tepër me prirje monomanie të tepruar, nuk e kisha të gatshme përgjigjen.

Diçka tjetër ma ngacmonte më shumë dëshirën, që bëhej si lumë llave, sa më shumë përparonte kërkimi, sa më shumë ditë pas dite, ngrija me vështirësi, ankth dhe habi shtresën e ndryshkur e të rëndë shumë-vjeçare, që mbulonte figurat e ngurta të paraardhësve të mi, të palëkundur, të hesh­tur, të fuqishëm e padrejtësisht të trajtuar.

Dhe ata – si gjithmonë – nuk flisnin, por në vështrimin e tyre të ngurtë shihja që orë pas ore, ditë pas dite më imponohej vetëtimthi, më mbyllte gojën dhe më kanosej: “Ç’më rri kot?… Nuk E shikon që na u bë e rëndë shtresa që na zuri? Akoma dhe romët flasin për Trimëri, Besë dhe Krena­ri… dhe soji ynë, që i kish këto si mishi me thoin dhe virtyt të tij, harrohet, zhduket dhe humbet”.

Por gjatë kërkimit, vura re me çudi të madhe se “varrosja” nuk kishte të bënte vetëm me arvanitët, paraardhësit e mi të mëhershëm, por edhe me vetë helenizmin. Në mes të zemrës së helenizmit, në Greqi, është bërë një përpjekje shumëvjeçare, të “varroset” çdo gjë helenike. Po përse të varrosu-rit e parë të jenë arvanitët? Ç’lidhje kanë me helenizmin? Veprimet e gjen-djes civile, që kanë bërë këta varrmihës, na vërtetojnë se arvanitët janë një “pakicë” në Greqi. Përse, pra, të jenë ata të parët në grykën e topit të tyre?

U shtyva kështu, automatikisht, të kontrolloj lidhjet e arvanitëve me grekët, duke filluar nga helenët e viteve paraklasike dhe duke u dhënë pe-shë kryesore atyre, që janë vërtetuar dhe që pa asnjë lloj dyshimi ishin helenë. Rezultatin e krahasimit, është e vërtetë se as unë nuk e prisja. Fak­tet e ndonjë lidhjeje të mundshme midis arvanitëve me belenët e lashtë ishin vetëm pak gjuhësore, ndërsa faktet e identitetit të helenizmit të ri me arvanitët janë të bollshme dhe nuk më krijoi probleme vërtetimi i çështjes se arvanitët janë krijuesit e Greqisë së Re. Veç kësaj, dhe dokumentat (me­gjithë falsifikimin ose mospërmendjen e tyre) janë të shumta dhe të kohëve të fundit.

Po me helenët e lashtë, që përveç se të lashtë ishin pa dyshim helenë, si i bëhej? Shumë njerëz, na e kanë vënë në dyshim lidhjen e drejtpërdrejtë dhe afërsinë me këtë popull të lashtë helen. U dhanë shumë përgjigje nga intelektualët grekë, që ishin të detyruar t’i pranonin si grekë, arvanitët kryengritës të 1821-shit dhe, si rrjedhim, nuk do të ishte e mundur të arsy­etonin shumë gjëra, si psh. që gjysma e tyre u shndërruan në myslimanë gjatë pushtimit turk dhe më e rëndësishmja, që flisnin një gjuhe “barbare”:

Por gjuha ishte dëshmia e pamposhtur e intelektualëve grekë në lupën e tyre për të treguar vazhdueshmërinë e pathyeshme të helenizmit, rrjedhi­misht çështja ose ndoshta “vërtetimi” i saj ra pré e një qarku të shkurtër. Historianët grekë me Paparigopulon në krye, me qëllim që ta mënjanonin këtë qark të shkurtër, përdorën metodën e “murgut dinak”. Për ata që nuk e dinë, murgu dinak u gjend një ditë të agjërimit në një shtëpi ku shërbehej për të gjithë të ftuarit e tjerë, peshk i pjekur, ndërsa për ata që agjëronin, perime, ullinj dhe qepë. Por murgut tonë, nuk ia mbushën syrin perimet, duke patur përpara peshk të pjekur, por gjithashtu nuk donte as ta tregon­te veten në sytë e Zotit dhe të tjerëve. Kështu që u çua dhe pas një lutjeje të shkurtër, i bekoi peshqit që të shndërroheshin në… fasule dhe u shtrua të hante peshkun.

Kështu edhe historianët tanë[1], i emërtuan “grekë” të gjithë heronjtë e krishterë arvanitë të 1821-shit dhe i quajtën “arvainitë” ose “turkarvanitë” ose “shqiptarë” të gjithë arvanitët që ishin myslimanë. Ky ndërtim, i lehtë­sonte, jo vetëm të flasin keq e t’i shajnë të gjithë arvanitët papërjashtim, por edhe të bëjnë një ndarje të trilluar midis grekëve dhe arvanitëve, në mënyrë që të duket dhe në sytë e të huajve se ne, “grekët”, nuk kemi asnjë lidhje me arvanitët. Njëkohësisht shpallnin kudo se “çdo gjë kombëtare, është e vërtetë” dhe ndërkohë e vërteta kërkonte të drejtat e saj…

Pra, duhej të kontrollohej efektivisht lidhja e arvanitëve me helenët e lashtë dhe një përpjekje e tillë, dukej që në fillim e dënuar të dështonte, megjithëse dritarja e parë për suksesin e saj ishte hapur që nga fundi i shekullit të shkuar. Kjo dritare ishte fakti se gjuha arvanite nuk ishte edhe aq barbare sa dukej, dhe kishte lidhje jo me çfarëdolloj dialekti, por me atë të Homerit.

Domethënë, ishte bërë tani një pikënisje me bazë shkencore mbi lidhjen e arvanitëve me helenët e lashtë. Pasuan mjaft studime të të huajve dhe të grekëve mbi këtë temë, që megjithë këto, mund të thuash se ndodhet akoma në fillimet e saj dhe ruan surpriza në çdo kërkim, sepse çdo studiues i ri shton fakte të reja gjuhësore nga ana e tij.

Pra edhe një studim gjuhësor, pak gjëra do të shtonte në zbulimin e lidhjeve të arvanitëve me grekët e lashtë. Duhet të ekzistonin edhe elemente të tjerë krahasues. Kjo, ose u konsiderua e pamundur, ose e tepërt  nga ata që u mjaftuan me vërtetimin e krahasimit gjuhësor, ose ishte e pakoncep­tueshme.

Por unë në mënyrë paradoksale, besova që në fillim se krahasimi gjuhë­sor duhet të ishte elementi i fundit dhe kurorëzues i të gjithë elementëve të tjerë krahasues, për të vërtetuar identitetin e përbashkët të arvanitëve dhe helenëve të lashtë.

Fillimisht ekzistonte çështja e fesë ose ndoshta për të qenë më të saktë çështja e ststemit të adhurimeve të helenëve, me veçanësinë e saj të papër­sëritshme. Ç’lidhje mund të kishin artvanitët me të? Helenët kishin një besim të theksuar personal, shoqëror, politik dhe ideologjik,një mënyrë të veçantë jetese, botëkuptimi, qëndrimi ndaj bashkënjeriut, ndaj mikut dhe armikut, jetës dhe vdekjes. A kishte ndonjë lidhje dhe përputhje me ato të arvanitëve? Ekzistonin zakone dhe doke të veçanta, estetika si dhe koncep­te të tjera. Cila ishte pra lidhja e tyre me ato të arvanitëve? Sigurisht, pas kaq mijëvjeçarësh dhe ndikimesh si dhe vonese kulturore, mund të thuash se edhe sikur arvanitët të ishin ajo që mbeti nga lashtësia greke, përsëri ngjashmëritë duhet të jenë të pakta.

Por studimi krahasues, siç do ta vini re, vërteton se arvanitët shpëtuan aq mbetje të lashtësisë greke saqë e vështira tashmë nuk është të tregosh në kanë lidhje të drejtpërdrejtë me helenët, por e kundërta.

Me studimin krahasues arvanito-helen m’u dha rasti të konstatoj atë që përmenda edhe në fillim: “varrosjen” e helenizmit, dmth. ç’greqizimin tonë të rrezikshëm, që në shumicën e rasteve konsiderohet si “arritje e re”.

Për një përfytyrim të tille të rremë, dubej të bindeshim dhe u bindëm. Psh., Kondoglu dhe miqtë tanë nga Azia e Vogël na bindën se figurat arte­riosklerotike të shenjtorëve të tij me veshjet hebraike, janë traditat më aute­ntike popullore greke, që mund të paraqesim në fushën e pikturës moderne.

Buzuku përfundoi si instrumenti ynë kombëtar dhe psherëtimat, me të cilat na nanurisin ose na zgjojnë në agim rebetasit e radios ose të televizo­rit, cilësohen si arsimi ynë muzikor kombëtar.

Çifteteli dhe karcilama janë bërë vallet tona kombëtare dhe propagan­dohen si të tilla nga producentë (muzikorë) dhe ndërmjetës dinakë.

Karagjozi dhe Haxhiavati konsiderohen si tipat popullorë përfaqësues të grekut, etj.

Janë këto perceptime të ngrira tashmë të viteve të fundit dhe n.q.se gu­xon t’i vësh në dyshim ose t’i kundërshtosh, atë që për shekuj dhe mijë­vjeçarë ishte me të vërtetë greke dhe autentike popullore, do të trajtobesh si orator kinez, në Sheshin e Kushtetutës…

Megjithatë guxoj të them se tashmë po paralajmërohet vdekja politike e belenizmit nën tingujt e buzukut, nën psherëtimat e rebetasve dhe me sho­qërimin muzikor me xhaz e me rok. Arvanitët, ashtu siç i bënë ballë çdo pushtuesi të huaj, po ashtu do të rezistojnë dhe tani.

Arvanitët, ashtu si helenët e lashtë, shquhen se brenda tyre ekziston një ballafaqim i barabartë dhe i vazhdueshëm i një progresiviteti dhe konser­vatorizmi. Progresiviteti i tyre, fut elemente të huaja dhe konservatorizmi filtron në mënyrë aq efektive, saqë hidhen poshtë gjërat e tepërta dhe të padobishme dhe rezultati i dëshiruar të shartohet në mënyrë të tille, saqë krijohet gjëja e tretë e re dhe e bukur. Progresiviteti është po aq i rëndësi­shëm sa dhe konservatorizmi! Por kjo gjë nuk kuptohet sot, sepse neoheleni është bërë ithtar i rrjeteve të ndryshme. Nuk është person arsyetues i vetë-pushtetshëm, por ithtar partiak, politik, fetar, sportiv, artistik. Domethënë ndjek, nuk udhëheq. E zhvendos veprën “e vështirë” të qëllimit, të mendi­mit, të përgjigjes, të ekzistencës së tij, në fund të fundit, tek dikush tjetër ose tek disa të tjerë, që rrjedhimisht i përfytyrojnë si gjysëmperëndi.

Por n.q.se heqim veshjen e ithtarit, veshjet e fanatizmit, që do të thotë mungesë mendimi dhe gjykimi dhe studiojmë me kujdes dhe pa u ndikuar nga çështja greke, si e shkuar, e tashmë dhe e ardhme, atëherë do të sho­him se të jesh grek, ose të jesh arvanit nuk është thjesht një çështje e një çertifikate zyrtare, por mënyrë jetese. Një pozicion politik, shoqëror, estetik dhe perceptim. Ai pozicion dhe perceptim është në gjendje të ndajë se çfarë elementesh duhet të thithë dhe çfarë të hedbë poshtë.

Që të rikthehemi në veçantinë e temës që janë arvanitët, mendoj se kër­kimi rreth tyre dhe posaçërisht kërkimi rreth gjuhës së tyre, do të zgjidhë shumë probleme të pazgjidhura deri më sot, kryesisht të periudhës prehis­torike. Mjaft gjëra dhe perceptime të ngrira në të vërtetë duhen rivlerësuar. Psh., gjuhëtarët i përfshijnë të gjitha fjalët e pastudiuara nga ana e prej­ardhjes së gjuhës greke dhe latine tek ndonjë (me hamendje) fis ose gjuhë jape apo indoevropiane. Por shumica e tyre nuk janë të panjohura për ar­vanitët.

Deri para pak kohe, besonim se shumica e fjalëve të gjuhës arvanite, që takohen në sllavisht, bullgarisht, rumanisht, turqisht, frëngjisht, gjerma­nisht dhe anglisht nuk ishin veçse huazim i arvanitëve prej këtyre popujve. Por arvanitët shquhen për mospërvetësimin dhe konservatorizmin e tyre ndaj marrjes së elementëve të huaj dhe përsëri nuk është e lehtë të pranosh që francezët u dhanë arvanitëve pjesëzën mohuese PAS, ose që anglezët u dhanë hua emërtimin e ditës së parë të javës, e cila në të dy gjuhët do të thotë “dita e diellit” (Sunday në anglisht, E diel në gjuhën arvanite). Tek arvanitët ekzistojnë më shumë prejardhje nga rrënja Di-(Diell, Ditë, Dieg = djeg, Di = njoh ose ndriçohem, etj.), si dhe një sistem i lashtë adhurimi, në lidhje me Diellin dhe Nënën tokë, ndërsa fjala angleze Sunday është e zhgozhduar dhe e pastudiuar nga të dhënat angleze. Pra; kush huazoi dhe nga kush?

U krijuan kështu një seri pyetjesh gjatë këtij studimi dhe mund të thu­ash se shtrohen shumë çështje për herë të parë, theksohen rrugë studimi dhe kërkimi të ardhshëm, hapen mbase dyer të vulosura të historisë së njerëzimit. Pesha e këtyre studimeue, mendoj se do të jetë me siguri e pallo­garitshme për historinë e Greqisë, sepse do të kemi hyrë në rrugën e vërte­timit të atij përfundimi të mësuesit të madh të Jenosit dhe militantit, Je­nadhios, që thotë: “Arvanitët ose albanët, ose shqiptarët, janë përfaqësuesit më autentikë të Ilirisë pellazge, dmth., grekët në këtë fazë themelore”. Këtë përfundim nxori Jenadhi nga studimi krahasues i gjuhës dhe filologjisë, por ky studim referohet në një sërë krahasimesh të tjera, referohet tek mit­et, tek legjendat dhe tek traditat e helenëve të lashtë, në dëshmitë historike, tek doket, zakonet, bindjet, idetë, perceptimet, tek sistemi adhurues dhe fetar; studimi i të cilave çon në rezultate të mahnitshme, si dhe synon të lidhë fijet e helenizmit (që preu hyrja e krishterimit me Bizantin) nga vitet e lashta prehistorike, deri më sot, me një mënyrë më kompakte dhe jo me ndërlidhje të sajuara, të zbukuruara, gjithnjë të diskutueshme dhe thelbë­sisht të paqena. Krahasimet, nuk bëben në mënyrë të veçuar (psh. vetëm gjuhësore ose vetëm folklorike), por të bashkëlidhura dhe që plotësojnë një­ri-tjetrin, në mënyrë që njëri të vërtetojë të tjerët. Njëri të lidhet në mënyrë natyrale dhe arsyetuese me tjetrin.

Dua gjithashtu të theksoj se ky libër, përveç të qenit përmbledhës, përveç vëllimit të tij, mund, ose sigurisht që do të ketë vlerësime të gabuara dhe në asnjë rast nuk svnon të bëbet manifest ideologjik për arvanitët ose gre­kët. Nuk u besoj të pagabuarve dhe më pëlqejnë gabimet e kërkuesve të ndryshëm, kur ata kanë shfrytëzuar të gjithë kufijtë e përpjekjes së tyre. Një vlerësim i gabuar, një përpjekje e gabuar nga ana studimore, mund ta çojë një kërkues të ardhshëm në zbulime të mëdha.

Një libër kërkimi, pa gabime, është një libër jopjellor. Në asnjë rast ai nuk do “të lindë” një libër tjetër.[2]

Ky libër, pra, sigurisht që mund të ketë gabime, por gjithmonë aq sa nuk e humb bukurinë dhe vlerën e përpjekjes revolucionare studimore, në tërësinë e saj.

Përsa i përket historisë së kohëve të fundit të arvanitëve në lidhje me Greqinë e Re dhe luftën e 1821-shit, studimi kufizobet në zbulimin e nyjeve të panjohura e të keqkuptuara si dhe në studimin e ngjarjeve, të pastudi­uara deri më sot, që i ndajnë arvanitët nga grekët, duke krijuar një zbra­zëti, të cilën e mbuluan me çështje ndjenjash e trillimesh.

Duke përfunduar, e quaj si detyrim të falenderoj (pa i përmendur me emra) të gjithë miqtë, që më mbështetën shpirtërisht dhe materialisht në përfundimin e kësaj vepre me kaq shpenzime, sepse sinqertsht do të ishte e pamundur diçka e tillë me përpjekjen time personale, që nga çasti, që vendosa ta kapërcej garën e kushtuar të tregtisë dhe të reklamave.

Këtë libër ia kushtoj prindërve dhe të gjithë paraardhësve të mi, që pa­varësisht se janë trajtuar me padrejtësi, e ruajtën thelbin dhe përmbajtjen e helenizmit, si prush të shenjtë e të pashuar.

Athinë, shkurt 1983

[1] Siç do të vini re dhe në vazhdim të librit, autori flet në vetën e parë dhe si qytetar grek. Prandaj nuk duhet t’i merrni shprehjet “historianët tanë” e të tjera të ngjashme, me kuptimin “historianët shqiptarë”, por “grekë”. (shën. i përkth.)

[2] Shkolla e Madhe e Kombit, që pasoi Akdeminë Patriarkane. Jepej mësimi i fese si dhe shkencat e tjera të kohës (shek. XVI dhe XVII), por rëndësia më e madhe i jepej teologjisë. (shën. i përkth.)